ประเด็น

สาระสำคัญ

1.1 สัดส่วนประชากรผู้สูงอายุเพิ่มขึ้นทั่วโลกเป็นทั้งอุปสรรคและโอกาสสำหรับประเทศไทย

- องค์การสหประชาชาติคาดการณ์ว่าภายในปี ค.ศ. 2050 ประชากรโลกที่อายุมากกว่า 65 ปี จะมีมากกว่า 1,500 ล้านคน¹ (คิดเป็นร้อยละ 15.46 ของประชากรโลก) ส่งผลให้ความต้องการสินค้าและบริการเปลี่ยนแปลงไปสู่สินค้าที่ตอบสนองผู้สูงอายุมากขึ้น

- มีแนวโน้มที่แรงงานต่างด้าวในไทยจะกลับประเทศและเกิดการแย่งชิงแรงงานทักษะสูง (Talent war) เพิ่มขึ้น ทั้งนี้ ปัจจุบันมีการทำงานแบบออนไลน์มากขึ้นในทุกสายงาน ซึ่งเอื้อต่อการจ้างงานโดยไม่ต้องย้ายประเทศ

1.2 ความก้าวหน้าของเทคโนโลยีส่งผลให้ประชากรมีอายุยืนยาวขึ้น แต่อาจก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำระหว่างกลุ่มประชากรมากขึ้น

- ผู้ที่สามารถเข้าถึงเทคโนโลยีและนวัตกรรมทางการแพทย์มักเป็นกลุ่มคนที่มีรายได้สูง

- ผู้สูงอายุหรือเกือบจะสูงวัยมีข้อจำกัดในการปรับตัวด้านสมรรถนะทางเทคโนโลยี

- ระบบอัตโนมัติ/ปัญญาประดิษฐ์ (AI) อาจถูกพัฒนาให้สามารถทดแทนแรงงานมนุษย์

- ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีทำให้การเสพสื่อมีรูปแบบที่เปลี่ยนแปลงไป ซึ่งสามารถสร้างโอกาสการเรียนรู้ที่เปิดกว้าง แต่อาจเข้ามาควบคุมการใช้ชีวิตผ่านการเสพสื่อเพียงบางด้านจากการทำงานของอัลกอริทึมที่อยู่เบื้องหลัง รวมถึงอาจส่งผลต่อสุขภาพจิตด้วย

1.3 แนวคิดการดำเนินชีวิตของประชากรรุ่นใหม่

ประชากรเจเนอเรชั่นวาย (เกิดระหว่างปี พ.ศ. 2524 - 2539) และหลังจากนั้นจะเป็นกำลังแรงงานหลักในอนาคต และอาจผลักดันคุณค่าใหม่ๆ อาทิ ความสมดุลระหว่างชีวิตการทำงาน ความเท่าเทียมทางเพศ ให้เกิดได้เป็นรูปธรรมยิ่งขึ้น

1.4 ครอบครัวที่ไม่มีบุตรและอยู่คนเดียวมีแนวโน้มเพิ่มขึ้น

ในอนาคตสัดส่วนครอบครัวคู่สามีภรรยาที่ไม่มีบุตร หรือครัวเรือนคนเดียวจะมีสัดส่วนถึง 1 ใน 5 ของครัวเรือนทั้งหมด ซึ่งรวมถึงครอบครัวที่มีรูปแบบหลากหลาย เช่น ครอบครัวเพศเดียวกัน² ครอบครัวแม่/พ่อเลี้ยงเดี่ยว ครอบครัวข้ามรุ่น เป็นต้น

1.5 ผลจากสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019

เกิดการหดตัวของเศรษฐกิจอย่างรุนแรง จำนวนคนว่างงานเพิ่มขึ้น รวมทั้งสะท้อนจุดอ่อนสำคัญของสวัสดิการสังคมทั้งระบบสุขภาพ ระบบการศึกษา และระบบความคุ้มครองทางสังคมโดยส่งผลกระทบซ้ำเติมต่อกลุ่มที่มีความเปราะบางในสังคม รวมทั้ง ยังส่งผลต่อการพัฒนาทุนมนุษย์ โดยเฉพาะการปิดโรงเรียน ที่อาจจะสร้างผลกระทบทางการเรียนรู้ให้กับเด็กในระยะยาว และส่งผลต่อการหลุดจากระบบการศึกษา

1.6 ประเด็นอื่นๆ

• ประชากรมีแนวโน้มจะอาศัยอยู่ในเขตเมืองมากขึ้น จำเป็นต้องมีการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานและการบริหารจัดการไม่ให้เกิดผลกระทบเชิงลบจากการเป็นเมือง อาทิ ความแออัด และความครอบคลุมของบริการ

• การเป็นประชาคมอาเซียนและการส่งเสริมการลงทุนในเขตเศรษฐกิจพิเศษจะทำให้เกิดการเคลื่อนย้ายแรงงานอย่างเสรียิ่งขึ้น และเกิดความหลากหลายทางวัฒนธรรมในพื้นที่ต่างๆ มากขึ้น

• การเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศที่จะทวีความรุนแรงมากขึ้น ส่งผลกระทบต่อการอพยพย้ายถิ่นในพื้นที่ลุ่มน้ำ และอาจทวีความรุนแรงต่อการเกิดโรค

ยุทธศาสตร์การพัฒนาและประเด็นแนวทางการพัฒนา ประกอบด้วย 6 ยุทธศาสตร์

ประเด็นแนวทางการพัฒนา

ตัวอย่างแนวทางการพัฒนา

หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง

ยุทธศาสตร์ที่ 1 : การสร้างครอบครัวที่มีคุณภาพ และพัฒนาระบบที่เอื้อต่อการมีและเลี้ยงดูบุตร

1.1 ผลักดันประเด็นการพัฒนา

ครอบครัวเป็นวาระสำคัญของชาติ

พัฒนาแนวความคิดและทัศนคติด้านการพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ในระดับชาติผ่านกลไกสถาบันครอบครัว เช่น ค่านิยมการยอมรับความเห็นต่าง

สศช. คณะกรรมการนโยบายและยุทธศาสตร์ครอบครัวแห่งชาติ

1.2 เสริมสร้างความรู้ความเข้าใจสำหรับการมีบุตรและการดูแลครอบครัว

พัฒนาและเผยแพร่ข้อมูลในการเลี้ยงดูบุตร และจัดให้มีระบบพี่เลี้ยงชุมชน และเพิ่มบทบาทวิชาชีพต่างๆ ให้เป็นกลไกในการพัฒนา

กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (พม.)

กระทรวงสาธารณสุข (สธ.)

1.3 สนับสนุนให้หน่วยงานภาครัฐ

และเอกชนสร้างความสมดุลระหว่างการทำงานและการดูแลครอบครัวรวมถึงระบบสนับสนุนครอบครัวหลากหลายรูปแบบ

- สนับสนุนวันลาเพื่อการดูแลครอบครัว อาทิ วันลาเพื่อดูแลบุตรหลังคลอดสำหรับผู้ชาย

- แก้ไขกฎหมายสำหรับการมีครอบครัวหลากหลายรูปแบบอย่างเท่าเทียม

กระทรวงแรงงาน (รง.)

สภาองค์การลูกจ้างพัฒนาแรงงานไทย

สถานประกอบการ

1.4 จัดหาสิทธิประโยชน์ในการจูงใจและลดภาระจากการมีบุตร

- จัดทำกลุ่มสิทธิประโยชน์สำหรับครอบครัวที่คลอดบุตรทั้งด้านการเงินและบริการดูแลบุตร

- ตั้งกองทุนภาคสมัครใจสำหรับแบ่งเบาภาระในการดูแลสมาชิกในครอบครัว

พม. รง.

1.5 ส่งเสริมการมีบุตรในกลุ่มประชากรที่ต้องการมีบุตรหรือกลุ่มผู้มีบุตรยาก

กำหนดให้การมีบุตรไม่ได้ด้วยตนเองหรือมีบุตรยากเป็นภาวะโรคหรือทุพพลภาพ เพื่อให้สามารถใช้สิทธิสวัสดิการพื้นฐานต่างๆ

กระทรวงการคลัง (กค.) พม.

สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.)

1.6 สร้างศูนย์ดูแลและพัฒนาเด็ก

เล็กที่มีคุณภาพ

สร้างและพัฒนาศูนย์เด็กเล็ก และสถานรับเลี้ยงเด็ก (0 - 2 ปี) ครอบคลุมทุกพื้นที่ โดยมีครูพี่เลี้ยงที่มีใบอนุญาต มีองค์กรกำกับและบริหารจัดการ และระบบติดตามการดำเนินงาน

กระทรวงศึกษาธิการ (ศธ.)

องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) 

ภาคประชาสังคม UNICEF

ยุทธศาสตร์ที่ 2 : การพัฒนายกระดับผลิตภาพประชากร

2.1 ส่งเสริมระบบการศึกษาที่มีคุณภาพ

- ยกระดับระบบการศึกษาให้มีสมรรถนะพื้นฐานสำหรับศตวรรษที่ 21 อาทิ การสร้างทัศนคติด้านการเติบโต (growth mindset)

- ขยายความครอบคลุมด้านอุปกรณ์และอินเทอร์เน็ต เพื่อสนับสนุนการเรียนรู้ทางออนไลน์อย่างเหมาะสมและเท่าเทียม

กระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัย และนวัตกรรม (อว.) กระทรวงดิจิทัลเพื่อเศรษฐกิจและสังคม (ดศ.) กระทรวง มหาดไทย (มท.) ศธ. อปท. สถาบันอาชีวศึกษาและอุดมศึกษา กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา (กสศ.)

2.2 พัฒนารูปแบบของระบบการเรียนรู้ตลอดชีวิตให้ชัดเจน

พัฒนาระบบข้อมูลและการจัดกลุ่มทักษะ (Skill dusters)/ และจัดทำฐานข้อมูลตลาดแรงงาน และการวิเคราะห์อาชีพจำเป็นใหม่ๆ

รง. ศธ. ศูนย์การศึกษานอก โรงเรียน สถาบันอาชีวศึกษาและอุดมศึกษา องค์การแรงงานระหว่างประเทศ (ILO)

2.3 เพิ่มกำลังและคุณภาพแรงงานให้กับประชากรกลุ่มเปราะบาง

- ส่งเสริมการจ้างงานตามสมรรถนะ เพื่อลดข้อจำกัดและอคติด้านอายุ

- พัฒนาและบูรณาการรูปแบบการฝึกอบรมและพัฒนาทักษะในลักษณะที่ครอบคลุมหลายมิติ

พม. รง. ศธ. สธ. อปท. กสศ.

2.4 รักษาคนไทยที่มีศักยภาพสูง (Talent) ให้ทำงานให้กับประเทศ

- สนับสนุนแหล่งทุนสำหรับธุรกิจเพื่อสังคมและเปิดโอกาสให้ดำเนินโครงการของรัฐ

- พัฒนาโครงสร้างการบริหารจัดการแรงงานทักษะสูง

อว. ดศ. กระทรวงอุตสาหกรรม (อก.) สำนักงาน ก.พ.

ยุทธศาสตร์ที่ 3 : การยกระดับความมั่นคงทางการเงิน

3.1 ส่งเสริมให้ประชากรมีความมั่นคงทางการเงิน

- ส่งเสริมการออมและนวัตกรรมทางการเงินสำหรับประชากรทุกกลุ่ม

- จัดทำระบบการออมภาคบังคับ โดยเพิ่มการจัดเก็บภาษีมูลค่าเพิ่มเข้าบัญชีการออมของผู้บริโภค

กค. ศธ. ตลาดหลักทรัพย์แห่งประเทศไทย สถาบันการเงิน กลุ่มสัจจะออมทรัพย์

3.2 การแก้ไขปัญหาหนี้ครัวเรือน

- พัฒนาระบบฐานข้อมูลที่เชื่อมโยงข้อมูลเศรษฐกิจและสังคมรายบุคคล

- วางกลไกการให้คำแนะนำและช่วยเหลือครัวเรือนที่มีปัญหาหนี้อย่างเป็นระบบ และมีประกันภัยพื้นฐานในการพยุงระดับรายได้ครัวเรือน

กค. มท. ธนาคารแห่งประเทศไทย

ยุทธศาสตร์ที่ 4 : การสร้างเสริมสุขภาวะเพื่อลดการตายก่อนวัยอันควร และมีระบบดูแลระยะยาวและช่วงท้ายของชีวิต

4.1 ยกระดับศักยภาพให้คนทุกกลุ่มทุกวัยมีความรอบรู้ด้านสุขภาวะสามารถป้องกันและควบคุมปัจจัยเสี่ยงที่คุกคามต่อสุขภาวะ

- ใช้เศรษฐศาสตร์เชิงพฤติกรรมรวมถึงเทคโนโลยีและนวัตกรรมที่เกี่ยวข้องกับการดูแลสุขภาพ

- ปรับหลักสูตรการเรียนการสอนของสถาบันการศึกษาให้ครอบคลุมความรู้ด้านสุขภาพ รวมทั้งการพัฒนาพฤติกรรมการสร้างสุขภาวะที่ดี

ศธ. สธ. อปท.

4.2 พัฒนาระบบการดูแลผู้สูงอายุ

- พัฒนาระบบการดูแลผู้สูงอายุ และผู้ป่วยระยะท้ายของชีวิตที่เชื่อมโยงการบริการสังคมและการแพทย์

- สนับสนุนการวางแผนดูแลสุขภาพในวัยสูงอายุ ระบบพิทักษ์ทรัพย์สินผู้สูงอายุ

สธ. อปท.

ยุทธศาสตร์ที่ 5 : การสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการดำรงชีวิตอย่างมีคุณภาพกับทุกกลุ่มวัย

5.1 พัฒนาสภาพแวดล้อมที่เป็นมิตรและเหมาะสมกับคนทุกกลุ่ม

ศึกษาวิเคราะห์ปัจจัยที่ก่อให้เกิดการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในลักษณะความปกติต่อไป (Next Normal) ที่อาจส่งผลกระทบต่อสุขภาวะในมิติใหม่

มท. อปท.

5.2 เพิ่มและกระจายพื้นที่สาธารณะให้มีความทั่วถึง

จูงใจให้องค์กรภาคส่วนต่างๆ ดำเนินการเพิ่ม และกระจายพื้นที่สาธารณะและพื้นที่สีเขียวเพื่อให้เอื้อต่อการมีปฏิสัมพันธ์

สธ. สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) อปท.

5.3 พัฒนาชุมชนเป็นพื้นที่แห่งคุณภาพชีวิตที่ดี

นำร่องพื้นที่แห่งการเรียนรู้ระดับตำบล ในมิติด้านสภาพแวดล้อม ความเสมอภาค และการส่งเสริมการทำงานและการเป็นผู้ประกอบการที่ดี ตลอดจนนำกลไกใหม่ๆ มาปรับใช้ เช่น Social credit system

รง. สธ. อปท.

ยุทธศาสตร์ที่ 6 : การบริหารจัดการด้านการย้ายถิ่น

6.1 เสริมสร้างสภาพแวดล้อมเพื่อสนับสนุนการทำงานในพื้นที่

- กระจายอำนาจด้านการบริหารไปสู่ อปท. เพิ่มขึ้น เพื่อจัดทำบริการสาธารณะตามความต้องการของพื้นที่

- สนับสนุนการวิจัยให้เกิดการพัฒนาและต่อยอด รวมทั้งสร้างงานใหม่ๆ ในพื้นที่

อว. มท. อปท.

6.2 ดึงดูดคนไทยทักษะสูงในต่างประเทศและคนต่างชาติทักษะสูงให้เข้ามาทำงานในประเทศ

- ปรับปรุงกฎระเบียบที่เกี่ยวข้อง เช่น ให้นักศึกษาต่างชาติที่มีความสามารถสูงทำงานต่อได้หลังจบการศึกษา การกำหนดโควตาการนำเข้าแรงงานกลุ่มทักษะต่ำให้สอดคล้องกับสภาพเศรษฐกิจ

- จูงใจแรงงานไทยทักษะสูง โดยทำการตลาดเชิงรุกในการสรรหาคนเก่ง (Active recruitment strategies)

กระทรวงการต่างประเทศ (กต.) 

สำนักงาน ก.พ. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมการลงทุนสำนักงานตำรวจแห่งชาติ

6.3 เสริมสร้างสภาพแวดล้อมเพื่อสนับสนุนการอยู่ร่วมกันภายใต้ความหลากหลาย

พัฒนากลไกการดูแลแรงงานต่างด้าวให้สามารถเข้าถึงสิทธิขั้นพื้นฐาน และเสริมสร้างทัศนคติเชิงบวกต่อผู้ย้ายถิ่น

มท. รง. สธ.

6.4 ปรับปรุงระบบบริหารจัดการแรงงานต่างด้าวให้มีประสิทธิภาพ

พัฒนาระบบที่นำไปสู่การนำเข้าแบบถูกกฎหมายเพื่อให้สามารถบริหารจัดการได้ครอบคลุมทุกมิติ

รง. สธ. อก.

การจัดลำดับความสำคัญในการดำเนินการ

ระยะ

การดำเนินการ

ระยะเร่งด่วน :

การจัดการกับปัญหาที่เป็นผลพวงจากสถานการณ์การระบาดของโรคโควิด 19

ช่วงที่ 1 (พ.ศ. 2565 - 2566)

• มุ่งให้เด็กเรียนรู้ได้อย่างเต็มที่ และป้องกันการหลุดออกจากระบบการศึกษา เช่น การสนับสนุนอุปกรณ์และอินเทอร์เน็ต และพัฒนาระบบการเรียนเสริม

• สร้างงานใหม่ในพื้นที่ท้องถิ่น เพื่อรองรับกลุ่มคนที่ย้ายกลับภูมิลำเนา และนำแรงงานเข้าสู่กระบวนการยกระดับทักษะในลักษณะจ้างอบรมและจับคู่งานอย่างตรงจุดบนฐานข้อมูลแหล่งงานทดแทนจากทุกภาคส่วน

• สำรวจและให้ความช่วยเหลือผู้สูงอายุที่อยู่ในภาวะพึ่งพิง

ช่วงที่ 2 (พ.ศ. 2566 - 2570) : แก้ปัญหาหนี้ครัวเรือน

มาตรการที่เป็นการเปลี่ยนแปลงระดับโครงสร้างสังคม (Structural Reform)

- กำหนดรูปแบบการทำงานที่หลากหลาย

- ปรับทัศนคติของสังคม ครอบครัว เช่น บทบาทของบิดาในการเลี้ยงดูบุตร

- เพิ่มระบบการเรียนรู้และพัฒนาตนเองตลอดชีวิต

- มีกรอบแนวคิดในการนำชาวต่างชาติมาเป็นส่วนหนึ่งในการพัฒนาประเทศ

- พัฒนาระบบดำเนินการร่วมระหว่างทุกภาคส่วน รวมทั้งมาตรการลักษณะ

Comprehensive package

ระยะยาว :

มาตรการที่ก่อให้เกิด

ผลกระทบสูงและเป็น

วงกว้าง (Big Impact)

ช่วงที่ 2 (พ.ศ. 2566 - 2570)

• สร้างทักษะที่นำไปสู่การมีครอบครัวคุณภาพ

• ปรับระบบการศึกษาและพัฒนาระบบการเรียนรู้ตลอดชีวิตที่เป็นรูปธรรม

• พัฒนากรอบและแนวทางที่ชัดเจนสำหรับแรงงานทักษะไม่สูงมาก และมีโอกาสจะถูกทดแทนด้วยระบบอัตโนมัติ ควบคู่กับการพัฒนาชุมชนน่าอยู่ สุขภาวะดี มีงานทำ

• พัฒนาระบบการออมภาคบังคับแก่ประชาชนทุกกลุ่มตั้งแต่ช่วงเริ่มต้นทำงาน

ช่วงที่ 3 - 4 (พ.ศ. 2571 - 2580)

ขยายผลให้ครอบคลุมทั่วประเทศพร้อมทั้งประเมินผลและถอดบทเรียนเป็นระยะ

กลไก

การขับเคลื่อนแผนไปสู่การปฏิบัติ

กลไกบูรณาการในระดับนโยบาย และแผนการพัฒนา

ที่สำคัญ

• กำหนดให้ประเด็นการพัฒนาด้านประชากรเป็นวาระที่สำคัญของประเทศ นโยบายรัฐบาล รวมถึงการให้ความเห็นเชิงนโยบายต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง

• ขับเคลื่อนประเด็นสำคัญผ่านกลไกภายใต้ยุทธศาสตร์ชาติ (พ.ศ. 2561 - 2580) แผนแม่บทภายใต้ยุทธศาสตร์ชาติ ผ่านกลไกการจัดทำห่วงโซ่คุณค่าของประเทศไทยตามแผนแม่บทภายใต้ยุทธศาสตร์ชาติที่ เกี่ยวข้อง

• ประชาสัมพันธ์และเผยแพร่แผนพัฒนาประชากรฯ (พ.ศ. 2565 - 2580) ตามแต่ละกลุ่มเป้าหมาย

• ศึกษาวิจัย สร้างองค์ความรู้ และกระบวนการเรียนรู้เพื่อส่งเสริมการขับเคลื่อนแผนดังกล่าวสู่การปฏิบัติ โดยร่วมมือกับสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย กองทุนประชากรแห่งสหประชาชาติสถาบันการศึกษา และสถาบันวิจัย